Каде и да си, за Бадник дома да си! Бадник во народните вервувања

За Бадната вечер мора да присуствуваат сите членови на семејството. Затоа е останата и поговорката: “Кај и да си, за Бадник дома да си”. По правило не се јаде на маса, туку  на синија или софра под која има слама, под сламата се ставала и секира. 

Како семеен празник, на кој не се покануваат гости, бадниковата вечер и обичаите околу бадник, денес имаат силна функција на обновување на семејните врски, чувството на припадност и убавото расположение. На некој начин, Бадник претставува „заслог“ за Божик. Велат дека бадникот името го добил по „бдеењето“ над огинот, но веројатно бадникот го носи името по дабот.

Бадната вечер преставува  задушница за умрените предци и врховното божество.

Според временските услови во ноќта на Бадник, може да се претскаже и бериќетот за таа година. Доколку е облачно времето, годината ќе биде бериќетна, а ако е јасно, годината ќе биде сиромашна.

Домаќинот ги води обредите, тој го „крева“ лебот или колачот, благословува, го кани „Дедо Боже“ на вечера. Пред самата вечера, се земаат ореви и се фрлаат на четирите страни во собата, заради предците.

Кравајчето се кршело на онолку делови колку што имало членови во куќата и оставале парче за куќата и за Бог. Сите ја барале парата и оној што ќе ја најдел, за него се верувало дека среќата ќе го прате цела година. Потоа секој морал да проба од секое јадење. Додека вечерале никој не смеел да станува.

По вечерата, во повеќе краишта на Македонија, домаќинката му давала на сите да си земат со затворени очи од торбата со ореви и така, индивидуално секој можел да види што го очекува идната година. Ако оревот бил бел и јатката цела се верувало дела ќе го прати среќа во се, додека ако оревот бил црн, го очекувало тешка година, а можно било и тешка болест да го фати. Најнесреќен бил оној кој ќе имал и црна и исушена јатка, тогаш се очекувало дека било можно и да умре. По вечерата софрата се оставала така, со верување дека кога ќе си легнат сите, ќе дојдат душите на умрените и ќе дојдат на бадниковата трпеза.

На бадник се изведувале магии за плодност. На пример, задолжително било „џарање“ на бадникот да фрли искри и изговарање формула: “Колку искри од бадникот, толку пилиња во дворот”.

За заштита од болести децата ги капат со чумурче од бадникот и во вода се става бадникот за лечење “очи”. Со бадникот се бае исто така. Во Мариово, освен бадниковото дрво имало и втор бадник наречен „горупа“. Од него се нагорувало некое гранче, и пред да се запали, сите членови од куќата се жегнувале од запаленото гранче на ноктите со верување дека го превариле јадот, бидејќи тие први го жегнале. Потоа со него сите сѝ ухнувале на забите за да им бидат здрави.

Заедничкото обедување, во Стара Грција, на “света маса,” се нарекувало „параситео“, а тие, кои со коцка биле одредени за на маса, добивале почесна свештеничка титула „паразити“.

Бадникот е прастар обред и не може да се издвои како посебен празник, без да се поврзе со сите празници од зимскиот солстициум. Поконкретно, содржински и календарски гледано, Бадник е прастариот Роденден на Митра – божица на плодноста, кој се славел на 25 – ти декември, а од IV век, кога е усвоено прославувањето на “Божик“, Бадник е заслог за Божик.

                Отсекогаш во античкиот свет се слави преминот од една – во друга година преку прослави наречени Тезмофории и Симпозиуми, каде е присуството на Богот на трпезата – задолжително. Гозбата се нарекува Simposia и оваа церемонија е опишана и во Одисејата.

Тезмофориите  ги практикувале мажените атињанки во чест на божицата Деметра. Претходно се практикувал пост („нестеја“ – на грчки), со сексуална апстиненција. На самиот празник се принесуваат жртви, јаделе калинки, се шибале со зелени гранчиња и со себе имале фигури со фалусоиден облик. Сето тоа било проследено со шеги. Кај нас има остаток на тие тезмофории во изразот “бабина трпеза”, но и во василичарските обичаи на „маскирани поворки“, кои се одвиваат и на Коледе и во оригинална форма се со ласцивна драматургија, со користење на „мрсни“ песни и луѓето 3 дена биле во ритуален транс.

Во штурите претстави на словенската митологија имаме претстава за „навјите денови“, кои ние ги нарекуваме сега „некрстени денови“, на кои центар е „великата ноќ“ или „коледе“, кога маскирани поворки коледари, кои ги претставуваат нашите предци, ги обиколуваат селата, а се велело дека нив ги испраќа богот Велес од рајот или „вирејот“. Тие оделе по куќи и барале дарови. Луѓето верувале дека тие дарови во храна се храна и за нивние мртви, на оној свет (како што и ден – денес веруваме дека храна оставена на гробот е наменета за нашите мртви). Вирејот се наоѓа во корењата на огромен даб, каде е Велес (или Волос) господар и таму владее вечна пролет. Во некрстени денови не се ткае, не се работи ништо со волна (заради волци да не напаѓаат стока и луѓе). Понекаде кај нас ги нарекуваат “Пугани дни” или „ристови“, заради тоа што Христос во тоа време бил некрстен, па, ѓаволите се мачеле да го излажат да не се крсти и да не се исполни со волјата Господова. 

Дабот е многу битен во словенската митологија, заради тоа што го персонифицирал богот Перун, а поверојатно „ Богот создател“ Сварог, чии деца се сите богови (значи и Перун и Велес), а во некои извори и „Сварожиќ“.

„Бадник“ или „бадникојца“ – најчесто е дабово дрво, се сечел  на ритуален начин, рано наутро, со ритуал за заминување во шумата, со претходно извинување и оставање жито и мед, а понекаде и вино на трупецот. Постои цела серија ограничувања и правила на сечење, носење на бадникот дома, како се третира на огништето, како и заради што се потура со жито, кој и заради што „го џара“ огнот за да фрли многу искри, какви домашни обреди се прават со запаленото дрво, јагленчиња, како се гасне, како се чува за многу прилики од земјоделски до етномедицински, кога, како и со кои говорни формули се закопува во земја, како и заради што со него се тепа и блосои и во кои прилики се пали дел од бадникот, за кои празници се користат деланки и гламни од бадникот, како се употребува за превенција од болести, како се третира стоката со бадникот….

Бадник „паѓа“ во пости, како припрема за денот кога започнува новиот циклус. Се јадат „мртовечки јадења“, како светиниколската сарма, која порано се правела и за бадник, но најчесто се остава од сармата од семејната слава Св. Никола, за бадник. Се прават обредни лебови, (кравајчето со пара или без, нашаран леб, зелник, зељаник, мазник, бакрданик, погача, пресна погача, кравајче, “вечерник” со маја од наут, “кукленце” или “пупенце” за женските деца) варена пченица, питулици, грав, компири, риба, овошје, тиква, вино, ошав, костени, ореви, суви сливи, смокви, бадеми. Месивото го меси најстарата домаќинка  утрото рано  уште пред да дојдат  коледарите. Се  прави од  пресно тесто и се печело во пепел.

Не секаде во Македонија парата во месивото се става на бадник, за да се одреди кој ќе биде среќен оваа година. Некаде тоа се прави на василица, а некаде на богојавление. Најдената пара се става во грне или чаша со вино, од која пиеле сите во семејството за да се пренесе и на нив среќата. Парата ја давале на домаќинот на куќата и за тоа среќниот добитник добивал подароци. Понекогаш се ставало зрно грав наместо пара. Суштински гледано, ставањето на паричка, за да се одреди среќникот го има насекаде во Европа.

Бадник се слави дома и порано немало никакви „бадникарски тајфи“, палења огнови и сл., а се разбира ниту бадникарски кумови и патрони. Тоа едноставо не е наша традиција. Тука никаде не гледаме „народен собир“, туку е таквата прослава еминентно ексклузивна, со мошне сомнителни јавни вредности, социјална компетиција, внесување елементи од други култури, ставање акцент на „давање“ и величање на „давателот“, што е спротивно на духот на празникот.

НУ. Завод за заштита на спомениците на културата и Музеј – Прилеп
Одделение за социјална и духовна култура
Александар Цветкоски
Кустос – советник