Ѓурѓовден празник на обновувањето на природата и животот – Народни обичаи и верувања за Ѓурѓовден

Денес се празнува Ѓурѓовден, празник во чест на Свети великомаченик Георгиј Победоносец, празникот на обновувањето на природата и на животот воопшто.

Неподвижен празник – 6 мај според новиот или на 23 април според стариот календар. Тој се смета за најголем пролетен празник што го празнува не само христијанското туку и целото население во Македонија што од друга страна значи дека во неговата основа е празнувањето на природата, на разбудувањето на вегетацијата и на животот – воопшто.

Кај нашиот народ со Ѓурѓовден започнува летната половина од годината што трае до Митровден. Затоа во една македонска народна поговорка се вели: „Дојде ли Ѓурѓовден, чекај си Митровден“.

Освен празникот Ѓурѓовден што се празнува на 6 мај (23 април – стар стил) нашиот народ празнува уште два празника поврзани со овој светител и тие спаѓаат во зимскиот период кога се празнува со домашни служби (слави).На 3-ти ноември, на денот кога еобновен храмот на св. Георгиј во Лида, се празнува празникот познат какоЃурѓиц, а на 9 декември (26 ноември, с.с.) празникот е познат какоСв. Ѓорѓи – Посен.

Овој празник има многу сличности со римскиот празник „Палилија“ (21 април) кога Римјаните ги кителе стоката и шталите со зелени гранки, а овчарите на богот Палес му принесувале жртви за тој да ги заштити и луѓето и стоката од разни несреќи и да обезбеди напредок.

Св. Ѓорѓија е заштитник насиромасите, лекар на немоќните, помошник на владетелите.

Како голем празник Ѓурѓовден се поврзува со Велигден, па и во народната песна се пее за нивната поврзаност, за раззеленувањето на вегетацијата и за враќањето на животот по пасивниот зимски период;

На иконите, св. Георгиј е претставен како војвода, качен на коњ, кој ја убива ламјата којашто се наоѓа под копитата на коњот.

Свети Ѓорѓија: Ги заменува функциите (ги сублимира) на шумските демони и божества. Функциите на словенскиот врховен бог Перун можат да се препознаат кај пророкот св. Илија и св. Ѓорѓи (вториот ја има функцијата на покорувач на змевот, односно ламјата). Но, истовермено има елементи за поврзување на Свети Илија со свети Ѓорѓи, или со пренесување на функцијата – владетел на громот на свети Ѓорѓи, а свети Илија да се појави како покорувач на змејот. Понекаде Св. Ѓорѓи се јавува и како заштитник на волците.

Историска личност, поврзана со овој празник е роден во Кападокија, во Мала Азија, според други во градот Бејрут, а според трети во Лида – Палестинска, околу 270 година. Неговите родители биле богати. Ѓорѓи рано останал без татко, по што мајка му, заедно со него, се преселила во Палестина од кадешто потекнувала и каде што поседувала голем имот. Таму го минал детството посетувајќи ги местата каде што Исус го проповедал своето учење. Тука се стекнал и со образование. Бил висок, убав и храбар поради што добил висока служба во војската. Уште на 20 годишна возраст добил висок чин – воен трибун, а подоцна императорот Диоклецијан го поставил за член на Државниот совет, што, исто така, значело големо признание. Но, тогаш императорот не знаел каква религија исповеда младиот воен старешина. По смртта на мајка му тој станал наследник на големиот имот, но набргу ги ослободил робовите, а имотот го разделил на сиромасите. Со тоа како да се подготвувал за јавно проповедање на својата вера.

         Кога Диоклецијан започнал жесток прогон на христијаните, Георгиј му се спротивставил, ги зел во заштита неправедно прогонетите и самиот признал дека верува во Господ Исус Христос. Тоа многу го изнедило и го разочарало императорот кој бесен на својот војник наредил веднаш да биде затворен и подложен на најсурови мачења, со единствена цел да се откаже од својата вера и да му се врати на идолопоклонството. Легендата вели дека ноќта пред да оди кај царот му се јавил Исус, на главата му ставил победнички венец и го охрабрил да издржи во своето верување ветувајќи му дека наскоро ќе го земе кај себе. Свети Георгиј е погубен на 6 мај (23 април), според некои извори, во 303 година

Во легендите се раскажува дека светецот ја убил ламјата, што на народот му правела голема штета. На иконите во заднина се гледа женски лик што ја претставува царицата Александра, којашто, исто така, свесно се жртвувала, исповедувајќи ја истата вера како и светецот Георгиј Победоносец.

Во врска со народните верувања, народот ја прераскажува приказната за Св. Ѓорѓи, кој ја убил ламјата. Оваа легенда што нашла место на фреските и иконите во повеќе цркви во Македонија, како што е раскажано во преданијата.

Овој ден именден празнуваат: Гоце, Ѓорѓија, Ѓуро, Ѓурѓа, Ѓоре, Ганка, Ганчо.

Главни некогашни обичаи за време на Ѓурѓовден.

Ѓурѓовден е сточарски празник на кој сточаритеколат курбан. Во предвечерието на празникот, сточарите плетеле венче за стоката, направено од иглички (јаглика, велигденче, кукавичино грозје и здравец) и низ него ги замолзуваат овците. Венецот ѝ се става на првата овца, која ќе излезе низ вратникот од трлото.

Ноќта, наспроти Ѓурѓовден, некој од домашните ќе скине зелени гранки во најблиската шума и со нив ги закитува вратите и прозорите на куќите и останатите простории, како што се влезните порти и капии. Ова се прави (според христијанското верување) поради тоа годината и домот да бидат “бериќетни“,  “да има здравје, плодови и род во домот, полето, во трлата и шталите“. Исто така се плетат венчиња од “Ѓурѓевско цвеќе“: Ѓурѓевка, Млечка и други треви, и со нив се закитуваат влезните врати на дворот и куќата. Тие венци стојат над вратата цела година, до следниот Ѓурѓовден. 
Наспроти Ѓурѓовден, домаќинката, во сад полн со вода, става разни пролетни растенија: Дрен, Здравец, „Грабеж“, црвено јајце и Пазикуќа, а потоа тоа се става под Ружино растение, во градината, да преноќи.  Наутро сите се мијат со водата „за децата да бидат здрави како дрен“, „девојките и момчињата да се грабаат за нив“, „старите да бидат здрави“, „на домаќинот куќата да му биде добро чувана“.

Од голема важност за нашите предци било и бањањето во река, пред изгрејсонце на Ѓурѓовден. Пред бањањето, понекаде, во реката се фрлаат и венци од цвеќе или се истура млеко.

Во народната религија, зеленилото е магиско апотропејска заштита (заштита од болести).

Постојат многу „билјарски обичаи“ и песни што се изведуваат при берењето на билките, вечерта спроти празникот и на самиот ден рано наутро. Берењето на штотуку изникнатите и разлистени растенија е поврзано со обичајот „запотнување“, како и со обичајот „крмење на стоката“, а тие пак со верувањето во магичната моќ на растенијата (кукурек, здравец, вратика, среќа, но и некои други растенија како леската, дренот, врбата, копривата).

Порано сe odelo „na potki“, односно, берење млечка и кукурек. Тоа се правело спроти Голем петок, спроти Ѓурѓовден, на Велики Четврток, вечерта спроти Ѓурѓовден и спроти Спасовден. Потоа селаните ределе потки (венци или украсување со растенија) во куќата, кај стоката и сл.

Вечерта спроти Ѓурѓовден „се запотнува“ со гранки од леска и со кукурек. Според верувањето потката треба да ги чува објектите и предметите од разни опасности, болести и други несреќи, а нивите, заедно со бериќетот, од секаква штета, од пороен дожд, од штетни животни, инсекти, болести и сл.

Со леска се запотнуваат нивите, леите, куќите плевните и други поголеми објекти. Леската, според народното верување, е сигурен заштитник особено од град и гром. Во леска гром не удира бидејќи Господ ја благословил, а удира само во дрво под кое седи ѓаволот.  

Со кукурек се запотнува по вратите од куќите и плевните, потоа се става на креветите, ковчезите, амбарите, стомните, на бутинот, на каците, на бочвите, на плугот, јаремот, на колата итн.

Вечерта спроти празникот, кога билјарките одат на билје, бараат еден „машки кукурек – самак“ (на едно место да има само еден корен), а кога ќе го најдат, го врзуваат со црвен конец и го оставаат да стои преку ноќта. Утрото на Ѓурѓовден се оди „на билје“ и тој кукурек со мотика се откопува од корен. Со тој корен преку годината се лекуваат разни болести кај стоката. Лекувањето со коренот од кукурекот се вика „спрежување“. Кога ќе се разболи некое говедо, му се засекува кожата на градите и во засекот му се става од коренот на кукурекот со верување дека тоа ќе помогне болеста да биде победена. Најчесто вака се лекувала болеста кај коњите наречена „бутур“. Кога се берат билките се пеат песни познати како билјарски песни во кои се опева токму тој чин, берењето на билките, запотнувањето, крмењето на стоката и др.

Од разните билки утрото на Ѓурѓовден се крми стоката. Билките се дробат на ситни делови, им се додава еден полжав што утрото го донесле билјарките – издробен на ситни делови, и во сето тоа се додаваат трици и сол и со таа крма се крми стоката, со верување дека ќе биде поотпорна на болести во текот на целата наредна година. Имало и црна магија со закрмувањето, кога во туѓ имот се закрмува болната стока.

На Ѓурѓовден се вапцување јајца со црвена боја исто како на велигденските. Од Велигден до Спасовден (во тој период редовно се паѓа и Ѓурѓовден) луѓето се поздравуваат со „Христос воскресе“ и си отпоздравуваат со „Вистина воскресе“, и вапцуваат јајца со црвена боја. За Ѓурѓовден јајцата се вапцуваат вечерта спроти празникот и никој, освен домаќинката што ги вапцува, не смее да ги види до утрото. Утрото пак, кога децата ќе се разбудат, со црвено јајце им се минува по лицето со зборовите „Црвено бело дебело“ за да бидат дебели и црвени во образите како јајцето (црвенилото симболизира здравје).

Лулањето или нишањето на зелени дрва (слива, врба, муренка, јаболкница и др.) е прастара имитативна магија. Дента се обесуваат ортоми и на нив преку целиот ден се нишаат децата, но и повозрасните девојки и момчиња, дури и помладите невести. Секој што е на нишалката во рацете држи црвено јајце, а во некои краишта уште и некој сребрен предмет (најчесто прстен), коприва, трева огојка, лепаец и камен. Среброто симболизира трајност, (долговечност), огојката – гоење, каменот – цврстина, лепаецот се носи за да се лепат по девојките момчиња и по момчињата девојки, а и копривата во народните верувања поседува магиска моќ. При лулањето се пеат песни соодветни на возраста и положбата на оној што е на нишалката. Така, друга песна се пее на мало дете, друга на девојка или на момче, поинаква на невеста итн.

Дента, рано во зори, се пука од пушка за да се избркаат болвите, луѓето се мерат на кантар – поставен на некоја гранка од зелено дрво, девојките сѝ ги мачкаат косите со јајце, за да им бидат полни и густи како јајцето и гатаат за да го дознаат идниот брачен другар.

Понатаму, се изведуваат и обичаи за заштита на стоката особено од „преземање на млекото“, зашто се верува дека на овој ден со магии можело млекото од една млечна крава да се пренесе на помалку млечна или дури и на жена доилка. Околу ова, постојат многу локални варијанти на празнувањето, што покажува дека е ова предхристијански обичај.

Во Струга, на празникот Ѓурѓовден бил изведуван интересен обичај наречен „ордија“ (се организиралелитии или „опходи“, а следниот ден имало „трпеза на љубовта“). Имено на Ѓурѓовден, по свечената литургија, стружани заедно со црковнослужителите, ги земале црковните реликвии и минувале низ чаршијата и другите улици и доаѓале на Црн Дрим. Тука се светела водата на реката во која имало ставени разни земјоделски предмети како што се: слама, јажици и др. Потоа сите земале од водата и дома прскале низ куќата за дар и бериќет или се миеле за здравје.

Се верува дека Ѓурѓовден е најпогодно време за изведување на магиски дејствија (преземање на млекото од туѓата стока и симнување на месечината). Се верувало дека преземањето на млекото можело да се направи само спроти Ѓурѓовден. Но, тоа не можела да го направи секоја жена, туку само жена што „прајасала“ (престанала да раѓа). Ова магиско дејствие се правело точно на полноќ (глуво доба) и требало да се изврши во најголема тајност, зашто ако некој ја видел жената – што тоа го правела, магијата не дејствувала. Тогаш жената се соблекувала сосема гола (како од мајка родена) јавнувала едно кросно и одела на средселото. Тука три пати ја обиколувала чешмата, водејќи сметка да не стапне во водата. Потоа се упатувала во дворот, шталата или трлото, каде што се наоѓала стоката – чие млеко сакала да го преземе. Пред да влезе во објектот три пати го обиколувала, растурала пепел од грнето што го носела со себе, и потоа влегувала кај стоката. Тука од грнето вадела пепел и истурала по еден грст на колците – на кои била врзана стоката. Потоа молзела по малку млеко од секоја крава и пред да излезе од шталата, се испоганува на самиот нејзин влез. Притоа велела: „На мене млеко и масло, на тебе г….“. Потоа се враќала во својот дом по истиот пат по кој одела. Пепелот што го тура на колците служи „тука сè да се запусти, а кај неа сè да се подмлади“.

Стефан Тановиќ во записите од Гевгелиско пишува дека оваа жена што презема туѓо млеко, пред да тргне да ја изведува магијата, најпрвин ја симнува месечината на земјата, а дури потоа ја прави магијата во врска со млекото. Симнувањето на месечината, исто така, се правело на полноќ. Жената маѓепсница излегувала незабележано, се соблекувала гола, го јавнувала кросното, одела зад куќата и тука застанувала на главата и потпирајќи се на рацете, три пати се свртувала во круг. Потоа на местото каде што ѝ била главата се испоганувала (вршела нужда). Потоа го јавнувала кросното, завртувала три пати околу изметот и каснувајќи од него се свртувала кон месечината и велела: „Јас сум теле, ти си крава!“ Кога тоа ќе го речела три пати, одново се свртувала околу изметот, повторно ќе каснела од него и пак ќе ги речела истите зборови: „Јас сум теле ти си крава!“ Кога тоа ќе го речела и по трет пат и кога сè ќе направела, месечината „голема како гумно“, се спуштала и застанувала до неа. Месечината полека се претворала во крава и почнувала да рика токму како крава. Потоа ја допирала месечината и станувала невидлива. Откако тоа ќе го направела, повторно завртувала околу изметот, каснувала од него и и велела на месечината: „Јас сум жена, а ти си месечина, јас сум доле а ти си горе“. Кога ова три пати ќе го речела, месечината од мака ќе рикнела, и ќе се кренела нагоре, а жената гола качена на кросното ќе сѝ го продолжела патот – таму каде што тргнала.

Порано, припремата за Ѓурѓовден започнувала неколку денови претходно. Воочи на празникот (одвечер) се палеле огнови и се преспивало во природа (само младите) и се припремал обреден леб (понекаде кравајче, а некаде и варено јајце). Ноќта, пред зора, се одело и на берење треви (здравец), а за тоа време имало музика или се пееле обредни песни. Ако немало таков обичај, припремата се одвивала во домот, со месење обредни лебови и китење на куќата. Се бере и трева дебелика, ѓурѓевка, млечка, коприва, врба, глог, јоргован, леска… Од набраното цвеќе се плетат венци со црвен конец (посебно за луѓето, посебно за стоката). Тие се ставаат на стоката и на јагнето – кое ќе го колат (го викаат јагнето „Ќурќило“ или „Даше“).

Овој ден се замолзуваат овците, а пред тоа на кобелот (сад за молзење) поставувале мартинка и цвеќиња. Мартинки се ставаат за да „не се чудела“ стоката. На други места овците се замолзуваат низ тркалезен продупен леб, но може и низ прстен. На овците им се става околу врат венец, кој потоа се става на неродно дрво, за да пророди. Во ведрото може да се стави и малку коприва.

–           За Ѓурѓовден се собира вратика – преплетена со рж и со неа се опашувале и на главата ставале венчиња. Се береле и кукавичко грозје, јагурички, гороцвет, кои сите заедно ги толчеле со секирата, им турале сол и трици и со тоа ја накрмувале стоката (посебно бравовите).

–           Некои жени и девојки, во очи на празникот, а некои на самиот ден, одат по полето барајќи ја тревата “Угојка”.  Оваа трева ја опашуваат околу половината, со неа спијат, со надеж дека после тоа ќе се здебелат.  Обичај е сите да се „тегнат“ (мерат ) на кантар. Тоа се прави на зелено дрво, бидејќи не е добро да се “теглиш” на суво дрво.

–           Децата и младите ги капат со натопени растенија, но понекаде младите се капеле и во река. Најценето било капењето под тркалото од воденица и тоа со капките, кои паѓале од тркалото. После тоа се опашуваат со дренови или врбови гранчиња, а со нив ги шибаат и децата.

–           Младите се лулале на лулашки, кои ги беселе на дреново дрво. Понекаде, каде немало нишалки, тие се тркалале во житото. И лулањето е имитирање на лулеењето на житото (поврзано со Житниот демон, кој е центар на нашата обредност и го има во сите наши празници). Лулањето е и катартичко средство за да се ослободи телото од злите зимски духови и служи и како лустративно средство, а денес е само забава за децата.

–           Понекаде се чувала храна од Бадник и се ставала во крмата за стоката.

–           Понекаде има обичај да се дава на стоката и по малку варено јајце.

–           Јагнињата, кои ќе се колат, се одделуваат претходно од другите јагниња.

–           Овој ден прв пат се вкусува ново сирење, млеко и јагнешко месо, а пред тоа постои табу за употреба на овие продукти.

–           Во лозјата се носат лескови гранки, претежно заради заштита од громови и за здравје, односно бериќет.

Кај сточарското население (планински села) изведувале дејствија (и пред и за Ѓурѓовден) за „стоката да не ја јаде волкот или мечката“.

На Ѓурѓовден луѓето земале шамија со  брашно и оделе в’шума, каде имало чиста вода, со која ја кваселе марамата и тоа им го давале на говедата и стоката „од волци“, „од мечки“ и „од болест“. Тогаш ќе скинеле волна од овците и ќе наврзувале (говорни формули): “Ќе му ја врзиме на волко устата, ќе и ја врзиме на мечката устата”,  или: “Ќе му ја врзам на волко устата! Да не влегвит во овците! Ко ќе влези да му јет врзана устата да не можит да кренит овца”. Врзаното после употребата се става под камен  „Ко камен да било“.

–           Понекаде сточарите земале ѕвонец од брав и ги обиколувале трлата, куќата, со едно камче под јазик и една прачка и изговарале формули за терање на волкот.

Верувањето во магиското својство на растенијата најдобро се гледа во верувањата во специјализирани функции на растенијата: Сточарите каснувале дрен – за да бидат цврсти, леска – за да бидат лесни, петопрст и вратика – „да се повратиш, ако е лошо“ или „да се смени нештото“.

За верувањата во функцијата на плодење на природата, преку човечка интервенција говори и обичајот за ставање цвеќе на трновити растенија, верувањето во специјализацијата на повеќе видови растенија (децата се капеле со вратика, ставање треби и цвеќиња на пенџерињата, вратите, по ковчези и сандаци, заденување одредени видови цвеќе на појас и сл).

Обредни песни

Ѓурѓе ле, Ѓурѓе млад Ѓурѓе,
да кој ти рече да дојдеш?
– Мене ми рече Велигден!
Ѓурѓе ле, Ѓурѓе млад Ѓурѓе,
брго по мене да дојдеш,
по тебе шума и трева,
по трева идат ќејаи,
по ќејаи идат овчари

Од гранка в гранка, ај Ѓурѓе ле,
јунаку в рака.
Викум вукаше фидан Јован, Ѓурѓе ле:
– Кротко фрлајте, ај Ѓурѓе ле,
моето моме!
Да не ми падни, ај Ѓурѓе ле,
да се отепа.
Јаже јажливо, ај Ѓурѓе ле,
дрво црвливо
дрво шупливо, ај Ѓурѓе ле,
место камливо.
Чекај ја чекај, фидан Јован,
у десна рака,
у десна рака фидан Јован
у лева пола.

Александар Цветкоски – НУ Завод и Музеј Прилеп