Најава на Христовото рождество низ традициските обичаи во Македонија

Најавата на Христовото раѓање се одбележува во цел свет, еден до два денови пред Божик, односно на „Коледе“ и „Бадник“, а останале траги и од поинакво славење на овие големи празници, кои се потполно поврзани со Христијанството, без пагански елементи, со кои се исполнети и Бадник, а посебно Коледе, кои се одржувале во „поградските средини“, како што е прославата на „Дева“ (по Дева Марија).

Спрема народната традиција, кај нас е Бадник семеен, односно куќен празник, па главните активности на одбележувањето на Божик, се случуваат на Коледе, кое нашиот народ го празнувал мошне монотипно, со развиени локални варијанти и многу акултурирани (дојдени од други средини, но прифатени кај нас) елементи. Во минатото на Коледе се одвивале и многу празнувања, панаѓури и други групни ритуали, па и кај нас е прифатено дека Коледе е празник за надвор од куќи.

Поимот „коледе“ се користи во Стариот Рим да се означи првиот ден од новата година (Calendae Januaris).

Зборот „коледе“ доаѓа од латинскиот збор calendae, што значи прв ден, почеток на месецот. Во стара Грција „калео“ значи „објавувам“ или „повикувам“.  Сите Словенски народи го имаат овој поим во форма „коледа“, „коледица“, „колјада“, „колјатка“, „коленда“,  Зборот „Бадник“ пак доаѓа од „бдее“, „остане буден“ преку ноќта. И кај Старите Словени имаме бог „Колед“, како што наведуваат многу автори. Коледе се нарекува денот пред Бадник.  Од полноќ до пладне е Коледе, а потоа е Бадник.

Како што запишал Кузман Шапкарев, таа ноќ сите домашни не заспиваат туку преноќеваат будни. Рано изутрина, пред изгрејсонце, деца одат од куќа до куќа и пеат коледарски песни и им посакуваат на домаќините среќа, бериќет и здравје. Домот каде што одат ја симболизира пештерата во која е роден Исус. Децата ги симболизираат ангелите, а пеењето по куќи е ширење на веста за Христовото раѓање. Веста се шири насекаде, а домаќините ги даруваат децата со ореви, колачиња, јаболка, пари, бонбони и сл.

Во основа на предхристијанските верувања околу Коледете стои верувања дека врховниот бог, во лик на чобанин ги посетува домовите на пастирите. Неговиот териоморфен облик е волкот, па потоа и песот (поистоветување), но, со време, оригиналните мотиви се губат и останува само поведението (активностите), што е и кај нас случај.

Коледето му припаѓа на скитско – сарматската традиција, воспостановен во времето на матријархалното родовско општество, каде женидбените врски оделе по две брачни класи, а сродството се одредува спрема близината на личноста спрема главниот женски предок (Кавказ). За ова говорат и “коледарските гробови”, кој ги има најконцентрирано на Кавказ, но и кај нас ги има на десетици.

Коледарите три дена пред коледе изведувале магиски ритуали за плодност, род, благосостојба. Нив ги сметале за полазувачи. Во поворката постои главен коледар, без задржано име за него. Некои коледарски поворки биле маскирани и ( барем во селските средини) пееле безобразни (мрсни) песни. Некои коледарски групи се тепале до смрт и постојат коледарски гробишта – на лице место каде што загинале.

Култни елементи на Коледето се: Коледари (маскирани поворки, обредни групи, коледарчиња, коледари, женски коледари), магиско опкружување на селата, обредните лебови, огновите и нивно прескокнување, ритуално пиење алкохол, полазување, коледачки и дабови и други гранки, коледарски песни, посни (мртовечки) јадења.

На коледарите секоја куќа морала да им отвори, без разлика колку и да е сиромашна. Постои главен коледар – водач на поворката. Тие во своето блосоење го најавуваат Божик. Во некои места коледарите се маскирани, а некаде не. Во секој случај, коледатите треба да бидат мажи и да имаат драмски елементи во настапот. Ликови се: стар дедо (орач), баба, невеста, поп, “синци”… а култни реквизити се: торба со пепел, стапови, коледачки, торби . Тие блосоат за род, здравје, берикет, среќа, напредок, радост… Има случаи на изговарање желби за оваа година од домаќинот (како порачки на желби до коледарите). Во северна Македонија на коледе се одело кај кумовите – најпрво.

Обредните лебови (поскура, турте, мазник, пугача, погача, бакрданик, леб, кравајче, кравај, зелник, зелјаник), специјални коледарски колачиња , а во некои други земји на Балканот, на колачот имаме богати претстави на стока, крстови, куќи. Имено, поентата на сите такви месеници е да се “активира” житниот демон, кој се содржи во последниот клас – ожнеан од нивата. Самата пченица е „панспермија“ и има улога да помогне во плодењето. Житниот демон е (понекаде) персонифициран во волк, понекаде во пес. Секој кој ќе касне од тие лебови, треба да биде “контаминиран” со духот на житниот демон (плодност). Понекаде, од обредниот леб се закопува на нива, на лозје и сл.

Магиско опкружување на селото (литија) и домовите и притоа изведуваат магиски дејствија за род и благосостојба.

Огновите и нивното прескокнување е поврзан со верувањата за сонцето, но и дека го сметале за прогонувач на несреќите и на болестите (пурификација). Коледарскиот огин се палел во доцните часови на 5 јануари. Таму секогаш се собирале само мажи. За коледарскиот огин, децата собирале дрва и „жбуње“ (грмушки) од околните шуми, а најчесто, секој носел онолку смрекови гранчиња – колку што деца имало во куќата. Се внимавало смрековите гранчиња да бидат што поголеми и пошарости, за и децата да растат големи и да бидат богати.

Навечер се палат огнови од дрва, кои се собрани од соседството. Огинот се пали во сопственото маало или пред сопствената куќа. Порано во селата постоеле маскирани поворки од мажи, кои ги посетувале сите селски куќи и таму собирале дарови, кои се јадат и пијат вечерта на коледе.

Коледе се нарекува и дупката, која се копа за да се запали огин  во неа (“Копано коледе”).

Огновите служат за пурификација (исчистување на гревовите), за што сведочи прескокнувањето на огинот.  Исто така овие огнови треба да го зајакнат слабото сонце (соларна теорија), затоа што луѓето се плашат дека еден ден сонцето ќе престане да се појавува, заради сопствената грешност.

Во минатото, но и сега (во голем дел средини) околу огновите се собираат само мажи. Порано, по полноќ се гаселе огновите и мажите оделе по селските куќи, пеејќи и посакувајќи им на домаќините добро здравје, бериќет и среќа. Коледарите носеле специјални стапчиња, наречени коледашки, на кои ги нижеле подароците што ги добивале од луѓето: јаболка, колачиња, костени и сл. На крајот се собирале во една куќа и сите заеднички се гостеле.

Дабовите и други гранчиња се исто така ритуален елемент. Дабот е многу битен во словенската митологија, заради тоа што го персонифицира богот Перун или Лесник. Со дабови гранчиња коледатите ги подудираат домаќините и маваат со него низ куќи (за плодност). Понекаде коледарите носат гранки од некои “здрави” дрвја (како на пример цер – во Србија). Гранчињата, односно „коледето“, се носат дома, а пак огинот го палат со „крадени дрва“.

Мртовечките јадења се поврзани со култот на предците и мораат да бидат посни.

                Постои машко, женско и детско Коледе (групи и различна обредност), но сега веќе останува само машкото коледе (огнови) и детското коледе, но веќе 25 години мошне е популарно организираното славење, со избор на „Кум на Коледетео“, што во минатото не се среќавало.

Коледарчињата влегувале во секоја куќа со песна, освен во куќите каде има жалост. Потоа домаќинката излегувала со полна тепсија и ги дарувала коледарите. Тие пееле разни коледарски песни. Секоја група си имала свој водач, кој ги терал помалите деца да тропаат по портите посилно и да викаат ‘”Коледе“. По пеењето песни , едно од коледарчињата влегувало во куќата и ги благословувало сите во куќата. Потоа чекале сите да бидат дарувани. Ниедно од коледарчињата не смеело да се приврати во истата куќа по втор пат, за да не му се враќала работата.  За коледарите се вели дека имаат неограничени права во однесувањето и дека ним никој ништо не им може.

Секое семејство оставало пред куќата по две-три суровици за коледарскиот оган, тие настојувале и по нешто да украдат. На некои му корнеле дрвја и од оградата. Освен дрва, сите земале и ржање (сноп и жито) од одредени луѓе за палење на огнот. Обично краделе од луѓето кои не му давале ништо за коледарскиот оган.   Некогаш се случувало на некој да му украдат и алишта. Луѓето во нив гледале носители на среќа и бериќет во сите домови. 

Во Мариово, Скопско, и во Гевгелиско, домаќинката вадела жар од огнот во дворот, а коледарчињата удирале со коледачките по жарта, за да бидат весели, бидејќи според народното верување нема ништо повесело од жарот.

                Коледето и неговото Христијанско славење (обредност) не е од скоро и црквата го воведува мошне рано, за да се најави светлиот празник на Христовото раѓање. Имено, добро знаеме за настаните пред и за Христовото раѓање, па таа „драма“ се прераскажува на многу начини, токму пред Божик, за да се најави радосниот настан. Заради фактот што Христос е роден во пештера (spileon), уште од V  век започнува да се изработуваат преносни макети на пештера, со композицијата од ликови на „магите“ (тројцата кралеви, кои тргнале по ѕвездата Деница, за да го најдат местото на рожеството Христово), Марија, Св. Јован, како и претстава на „јасли“ за стока, со присутни домашни животни. Таа „драма“ има повеќе форми на прикажување, но се движи во канонските рамки: паѓањето, поклонувањето на пастирите и кралевите („мудреци“ – во некои варијанти), помазувањето на новородениот Исус, гневот и смртта на Ирод и сл.

                Понекаде таа се изведува на прометни места (кафеани, плоштади, средсело…), пред црквите, а понекаде се одвива во поворка, која носи обележја на тој настан, како што се давидовата ѕвезда, макета на украсено бротче, преносно сандаче со 3 затворени и една отворена страна, за да се гледаат рождествените композиции. Се пееле и пригодни песни, со пентатонална изведба, а имаме и хорско пеење, по овој повод.

Овие начини на христијанска прослава посебно се присутни во средини со градска традиција и свест (Охрид, Битола, Крушево, Струга, Скопје) и биле познати и како „Божични“ и како Коледни прослави и како „Вертеп“ (значи „ѕвезда“) и како Бадникови прослави, литии, опходи па дури и како „Дева“, единствено останата во Крушево, а има и трагови (без прослава) во Струга. Овие драматуршки подготвени прослави многу бргу продреле во Русија, Украина, Белорусија, Полска, а потоа и во Македонија, Бугарија, Србија, Хрватска.

Вертепот (многу слично со обичајот „Дева“ во Крушево) го изведувале деца, а макетата (и неа ја нарекувале „вертеп“ и била композиција во кутија, однатре обложена со слама и со изведени композиции – кои ги опишавме) ја носат и ставаат на очевид на верниците, а неретко ја има и давидовата ѕвезда – приказ на Витлеемската ѕвезда, која ја ставале на долг стап (ѕвездата Деница или Сириус, која исто кај нас ја нарекувале „вертеп“). На истото место се изведува и драматуршка изведба на космогонска претстава за настанокот на светот, како и драмски прикази од раѓањето Христос, со дијалози, костимографија, поделба на улогите, посебно на трите кралеви („маги“) и сл. Како и да е, овие прослави го најавуват Раѓањето Христово, содржи елементи на опход и „полазување“ на домовите  на сограѓаните, проследено со дарување и давање пари, кои се собираат во специјални кутии, кои имаат и ритуален клуч за отклучување.

Во Крушево овој обичај се нарекува „Дева“ и се изведува (сега) организирано, со истиот карактер за најавувањето на Христовото рождество. И порано и сега го изведуваат машки деца (ученици), а порано и постари граѓани. Младите порано носеле витлеемска шестокрака црвена ѕвезда, ја пеле песната „Дева, Дева“ и оделе во опход на куќите во Крушево, каде ги даруваат и им даваат пари. Денес тие пари се наменети за првороденото дете после „Дева“. Имено, денес, на плоштадот во Крушево се прави макета на рождествената пештера, со приказ на јагне и другите канонски ликови, а увежбан детски хор пее црковни песни. Ова организирано славење е воведено пред десетина години, според древен обичај, чии носители биле Крушевските Власи. Како и некогаш, денес во Крушево се одржува и „Божиќен базар“.

Овој обичај во Крушево дошол заради системот на сточарење, кој се нарекува „издиг“ и се состои од напасување на стоката на високите планини во лето, со постојано движење на стоката, кое завршувало дури во денешна Босна и Дубровник, каде се тргувало. Овој систем бара висока мобилност и патување, со размена на сточарските за други стоки (трговија), како и систем на катуни, каде имаме присуство на различни етноси. Така, Крушевчани уште многу одамна можеле да ги видат овие обичаи кај Дубровчаните и кај другите народи при своето стопанисување, но и при трговијата со сточарски производи и месо, што овозможува примање на културни одлики и од други места.

Како и да е, овој обичај е денес ревитализиран, во современа форма, каде се застапени елементи и на туристичка културна понуда.

Денес постојат многу контраверзи во врска со духот, значењето и „паганизмот“ на Коледето, кои се потполно непотребни, затоа што постои вера и пред Христијанството, а обичаите се „жилави“ и опстојуваат како форма, без било какво верско значење. Тоа само го дополнува колоритот на нашето обредно и верско поведение и нема никаква врска со било какво негирање на Христијанството.

Александар Цветкоски – Авторот е Кустос во НУ Завод и Музеј Прилеп