Балаклија празник на светите води и Богородица

Се слави во петокот на Светлата седмица (Балаклија), после Велигден, посебно во стариот Прилеп, односно населбата „Варош“, со приредување на панаѓур, одење во црква и со припрема на посебни јадења за оваа прилика. Овој ден во Прилеп се нарекува Голем Петок, а во некои семејства овде тоа е и слава. Манастирот Архангел Михаил е центар на ваквата прослава, но исто е и со другите цркви. Тој ден Варошани готват лута јавнија, одат по гости – еден кај друг. Негде се нарекува и „Благ петок“. Црковно гледано, ова е празник на пресвета Богородица, но има верувања дека овој ден е посветен на Св. Богородица, Св.Недела и Св. Петка се верува дека има лековити својства и исцелителна моќ, 

И во други места овој празник е слава на градови и манастири, како што е примерот со Битола, Пијанечката област и Велес и неговите манастири „Св. Димитрија“ и околните цркви „Св. Петка“ и „Св. Никола“. Во Битола го нарекуват „селски велигден“, затоа што од селата иделе жителите во градот на прослава.

 Кон овој извор прибегнувале и исцеление добивале болните од беснило, тумори и рак, треска, неплодност, како и болните од очни и душевни болести. Историјатот на празник го запишал Никифор Калист во 14 век.

Според етнологот д-р Ели Милошеска, овој празник е воспоставен во средината на 19 – ти век, по обновата на манастирот и изградбата на придружните конаци во 1861 година., или поконкретно, кога се појавува чудотворниот извор на Божјата Мајка во Варош, каде се миеле болните и „мнозина болни се измија од водата и оздравеа“, како што вели Цепенков.

Како што Милошеска објави, во Манастирот, спроти празникот се одржува свечана литургија и има обредна трпеза, подготвена од монахињите во манастирот. Свечана литургија има и утрото на Голем петок, а верници доаѓаат цел ден да палат свеќи и да се измијат со водата од изворот, „за здравје“ и палат свеќи за здравје. Исто така и панаѓурот во Варош, кој се одржува на падините под манастирот, се нудат предмети за купување и „добро е да се купи било каков предмет, затоа што е тоа за здравје“. Наутро во црквите се држи Света Златоустова Литургија.

Има легенди дека црквите ги закопувале под земја, за да се сочуваат од Турците, па некому ќе му се сони да ја откопа и повторно да ја стави во функција.

               Има податоци дека на овој ден се правел голем опход (литија) на Варош, која завршувала на изворите на јужната падина кај манастирот, кај некој извор, каде завршувала литијата, но во секој случај, остатоците – кои се и денес живи, говорат за слава на Варошкото маало, кое било посетувано од блиските села и од жители на Прилеп (доаѓаат на честитање на славата).

Како и да е, овој празник може да се поврзе и со Велигден, ако се земе обичајот да се носат цвеќиња и лековити растенија на прославата (елемент кој е констатиран во минатото), има елементи на култот на водата, на предците, но сепак, мислам дека основата е во славењето на маалската слава Балаклија, која некогаш (кога Прилеп не постои како населено место – пред доаѓањето на Турците) е слава на ова населено место.

Обичајот е синкретски – во секој случај, односно, има многу елементи на обичајот, кои се од различно време и со различно потекло, а населението и Црквата сите нив ги „стиснало“ во сегашната форма на празнување – како што денес ја гледаме.

Во црковната митологија, овој празник го изведува од легендите за настаните во Цариград во V век, во близина на таканаречената „Златна Порта“. Имено, таму постоело место полно со кипариси и чинари, уште одамна посветено на Пресвета Богородица и извор – познат како „источник на чуда“. Со текот на времето местото обраснало со грмушки, а водата исчезнала во калта.

Еднаш војникот Лав Маркел минувајќи низ тоа место наишол на беспомошен патник, слеп човек, му помогнал и го одведел под сенка да се одмори, а тој, пак тргнал во потрага по вода за слепиот. Одеднаш слушнал глас кој му велел: „Лав, не барај вода некаде далеку. Таа е тука блиску.“ Лав залудно почнал да бара вода, а имало само кал и малку вода во изворот, па повторно слушнал „ Лав! Стави му врз очите на слепиот од калта во изворот и дај му вода“, а набргу ќе ти помогнам да подигнеш тука црква со моето име“. Лав  така направил и на слепиот му се вратил видот. После тоа Лав се вратил во Цариград.

Овој настан се случил за време на цар Маркијан (391-457), а него го наследим Лав Маркел (457-473). Тој наредил изворот да се исчисти од тиња, изградил насип, за да се оддели овој од другите извори во близината, а водата ја затвориле во голем кружен камен базен, над кој изградил црква посветена на Пресвета Богородица. Царот Лав го нарекол изворот „Животодавен Извор“.

Стотина години по Маркијан, владеел царот Јустинијан Велики (527-565), кој многу време страдал од водена болест, не наоѓајќи помош кај лекарите. Еднаш на полноќ тој слушнал глас: „Стани, цару, појди до Мојот извор и напиј се од него, па ќе бидеш здрав како порано.“ Болниот ја послушал Пресветата Владичица, го нашол изворот и наскоро му се повратило здравјето. Во близина на црквата на Лав, тој подигнал нова велелепна црква, каде што подоцна бил основан голем манастир.

               Во петнаесеттиот век царскиот град паднал во рацете на муслиманите. Прочуената црква на Животодавниот Извор била уништена, а градежниот материјал бил употребен за изградба на џамија на султанот Бајазит. Турската стража, поставена при урнатините на црквата, им забранувала на христијаните да се собираат на тоа место. Со текот на времето, на христијаните им било дозволено да направат малечка црква на тоа место, но, во 1821 г., и таа била урната.

И повторно христијаните ги расчистиле урнатините, го откопале изворот и повторно црпеле вода од него. Подоцна, меѓу скршените парчиња кај еден од прозорите била пронајдена, полураспадната плоча на која биле запишани 10 чуда што се случиле кај Животодавниот Извор меѓу 1824 и 1829 година.

За времето на владеењето на султанот Махмуд, христијаните по трет пат ја подигаат црквата над Животодавниот Извор и во 1835 г. Вселенскиот патријарх Константин, ја осветил црквата којшто и до ден – денес стои. Во близина била изградена болница и прифатилиште за сиромашни и ова место го почитуваат и христијаните и муслиманите.

               Денес е ова силен празник за Варошани, со силно изразена свест дека е ова нивни „Варошки“ празник, што, повторно, асоцира на слава на населеното место, кое во минатото била етаблирана со сите елементи на „слава на населено место“, во која учествуваат сите жители на тоа место, што е и денес случај, затоа што „секоја куќа го слави Голем петок“.

Етнолог – Александар Цветкоски